مقدمه:قران نه کتاب تاریخ است نه کتاب داستان. وقتی واقعه ای تاریخی را نقل میکند، اینطور نیست که به اصطلاح بحث های روشنفکری ما "بی طرفانه" به روایت صرف وقایع بپردازد. منطق قران، طرفداری از جریان حق است. ولذا راوی داستانهای قران که خداوند متعال باشد، از منظر جریان حق واقعه را نقل میکند. پس معیارهای آن هم معیار های حق است. اگر با این حساب بخواهیم به ارزیابی صلح حدیبیه بپردازیم و ببنیم در نهایت این بازی برد-برد بوده یا نه، احتمالا نباید تعداد اسبان و شتران بدست آمده یا امول آزاد شده یا تحریم های برداشته شده، را ملاک قرار دهیم! باید ببینیم خداوند خودش چطور ارزیابی کرده است.
ماجرای صلح حدیبه در سوره فتح آمده و خود اینکه چرا این "صلح" در این سوره آمده و "فتح مبین" نامیده شده محل تامل است. صلح حدیبیه در سال 6 هجری و بعد از پیروزی مسلمان در جنگ احزاب و در اوج اقتدار آنها بود. این صلح نه برای ایجاد فرصت جهت تجدید قوای اسلام بود، آنطور که برخی تحلیل کرده اند و نه برای ترس و عاقبت اندیشی های معیشت طلبانه. هدف اصلی مطابق آنچه از سوره فتح بر می آید، امتحان مسلمانان مدینه بود و هدف دیگر نجات مسلمانانی که در میان کفار مانده بودند.
در آیات 22 تا 25 این سوره خداوند می فرماید اگر کفار با شما جنگ کنند، پا به فرار خواهند گذاشت و این سنت خداست. پس دلیل صلح، ترس از کفار نیست و الا وقتی شما در مکه زیر چنگ آنها بودید، نیاز به صلح وجود میداشت. دلیل این صلح عده ای هستند در بین کفار که مسلمانند و خون آنها نباید به دست شما ریخته شود و الا اگر آنها در آنجا نبودند، لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمً..
یک نکته بسیار مهم این است که کاملا برعکس تصور فعلی ما از توافقنامه ها، در صلح حدیبیه کسانی که به فکر منافع اقتصادی و مسائل معیشتی بودند، پای میز مصالحه نبودند. کسانی که به تعبیر آیه 11 این سوره میگویند "شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَ أَهْلُونَا" یعنی آنها که اموال و زن و زندگی مشغولشان کرده بود، از همراهی با پیامبر باز ماندند. و برعکس آن مومنینی که همراه پیامبر بودند، از جان و مال و فرزند گذشته بودند و برای جهاد با پیامبر بیعت کرده بودند. لذا خداوند به تعبیر آیه 18، هم از آنها راضی شد، هم به آنها آرامش داد و هم پیروزی بزرگی(صلح) روزیشان کرد. درعوض کسانی که از همراهی پیامبر به خاطر مسائل اقتصاد و معیشتی بازماندند، هم چیزی از غنایم نصیبشان نشد، و هم خداوند به عذابی دردناک معذبشان خواهد کرد.
نتایج و پیامدهای این صلح در آیات 2 تا 6 این سوره آمده است. نتایج این صلح به طور خلاصه برای پیامبر، مغفرت از گناهان گذشته و آینده، اتمام نعمت، هدایت به راه مستقیم و نصرت عظیم بود؛ و نتایج آن برای مومنان، آرامش در این دنیا و بهشت در آخرت بود و همچنین فتح مکه که به زودی خواهد بود و مومنین وارد مسجد الحرام خواهند شد و ایمن از شر مشرکین، اعمال حج بجا خواهند آورد. البته در آیات بعدی به نتایج اقتصادی هم اشاره میکند که غنائمی برای مومنین بدست آمد. در مقابل پیامدهای آن برای منافقین و مشرکین عذاب خوار کننده بود. یعنی مومنین وقتی از خودشان و رفاه طلبیشان گذشتند و با پیامبر بیعت کردند، از صلح و همه مواهب دنیوی و اخروی اش بهره مند شدند و برعکس کفار و مشرکینی که در طرف مقابل بودند، همچنین مسلمانانی که ترس از فقر و تنگی معیشت داشتند، نه به لحاظ اقتصادی به چیزی رسیدند نه از عذاب آخرت ایمن گشتند.
این یعنی بازی برد- برد در منطق قران حتی در صلح هم معنا ندارد. نتایج چه به لحاظ دنیوی و چه اخروی کاملا به نفع مومنین است. و برای مشرکین و کفار هرچه هست باخت و ذلت است. اگر بازی برد- بردی هست، برای مومنین متعهد به پیامبرشان است. که به خاطر صدق در ایمانشان هم به منافع اقتصادی میرسند و هم به رضوان الهی..
سوره فتح با توصیفی از پیامبر اسلام و توصیفی از همراهان پیامبر تمام میشود. گویا میخواهد به امت پیامبر بگوید اگر پیامبرتان چنین است، شما باید چنان باشید تا مشابه این فتح مبین، برای شما هم حاصل شود.
توصیف او از پیامبر این است که او با دین حق آمده که دین حق را بر همه ادیان چیره کند. و توصیف او از همراهان پیامبر همان آیه معروف در آخر سوره فتح است که " محمد رسول خدا است و کسانى که با او هستند علیه کفار شدید و بى رحمند و در بین خود رحیم و دلسوزند، ایشان را مىبینى که همواره در رکوع و سجودند و در طلب فضل و رضوان خدایند. علامتشان در رخسارشان از اثر سجده نمایان است، این وصف ایشان است در تورات و اما وصف آنان در انجیل این است که چون زراعتى هستند که از شدت برکت پیرامونش جوانههایى مىزند و آن جوانهها هم کلفت مىشود و مستقیم بر پاى خود مىایستد به طورى که برزگران را به شگفت مىآورد (مؤمنین نیز این طورند)، این براى آن است که کفار را به خشم آورد، خدا به کسانى که ایمان آورده و از آن بین به کسانى که اعمال صالح هم مىکنند وعده مغفرت و اجرى عظیم داده "(فتح22)